ERGONOMİ TANIM VE GENEL ESASLAR

ERGONOMİ TANIM VE GENEL ESASLAR
Ergonomi terimi Yunanca iş anlamına gelen “ergos” ve yasa anlamına gelen “nomos”
sözcüğünden türemiştir (1) Ergonomi uyum, uygunluk anlamına gelir, kişilerle diğerleri,
yaptıkları iş, kullandıkları şeyler, çalıştıkları, yolculuk yaptıkları, oynadıkları ortamlar asında
uygunluk olmasıdır. Eğer bu uygunluk sağlanırsa kişiler üzerinde stres kalkar. Daha rahat
olurlar, işlerini daha hızlı ve kolay yaparlar ve yanlışları daha az olur. Burada sadece fiziksel
uygunluktan söz edilmemektedir aynı zamanda psikolojik ve diğer bakımlardan da uygunluk
kastedilmektedir. Bu nedenle ergonomiye “insan faktörleri” denmesi de doğrudur (2)
Bazı ülkeler ve ABD de “insan faktörleri”, diğer ülkelerde yaygın olarak kullanılan terimiyle
“ergonomi” insan kullanımına yönelik tasarım, çalışma ve yaşama koşullarının en uygun hale
getirilmesini amaçlayan uygulamalar bütünüdür. Bu açıdan ergonomi iş, ürün tasarımı, ev
yaşamı ve dinlenme dönemi etkinlikleri ve bunlara yönelik üretimle ilgili olarak çevre ile
kişinin etkileşimi olarak tanımlanabilir. Çeşitli iş ve çevre koşullarında insanların makinelerle
ilişkisini konu edinir. Bu ilişki kişinin bedensel, ruhsal özelliklerini göz önüne alır. İnsan
eğilimlerinin, yeteneklerinin ve kısıtlılıklarının bu ilişkideki rolü üzerinde durur. Bu
değerlendirmelerin sonucunda elde edilen verileri insan-makine sistemlerinin tasarımında, iş
yeri ve çalışma ortamının düzenlenmesinde, kullanır (3-6) Ergonomi genel anlamda yaşamın
(dünyanın) insana uydurulmasını hedef almıştır.
Şekil1 1: Ergonomik bir tasarımda insana yönelik bir çok amaç gerçekleştirilmelidir.
Ergonomi bilimi insan ve sistemin diğer öğeleri arasındaki etkileşimleri anlama çabası
içerisinde olan bir bilimdir. Meslek olarak kuramsal ilke, veri ve yöntemleri insan iyiliği ve
sistemin genel performansını artırma amacıyla kullanır (7)
2
Ergonomiyle ilişkili sayılabilecek ilk uygulamalar insanlar çalışırken hareket ve zaman
ilişkisinin incelenmesi, iş talebine göre insan kapasiteleri ve kısıtlılıklarının belirlenmesi
olmuştur.
II Dünya savaşında özellikle insan hataları ile ilgili olarak pilotların gereksinimine cevap
erecek çalışmalar ergonominin gelişmesini sağlamıştır.
Ergonomi yada insan faktörleri insanlarla sistemin diğer öğeleri arasındaki etkileşimi konu
edinen bilimsel disiplin ve insan iyiliğini ve bütün sistem performansını en iyi duruma
getirmek üzere tasarımın kuram, ilke veri ve yöntemlerini uygulayan meslek dalıdır.
Ergonomi alanında uzmanlaşan kişilere ergonomici (ergonomist) denir. Ergonomi uzmanları
iş, görev, ürün, örgüt, çevre ve sistemlerin değerlendirilmesi ve tasarımıyla uğraşır. Temel
amaçları bunların insanların gereksinimi, yeteneği ve kısıtlılıkları ile uyumlu hale
getirilmesidir. Ergonomiciler görev, iş, ürün ve çevrenin insanların gereksinimi, yetenekleri
ve kısıtlılıkları ile uyum ağlayacak biçimde tasarımlanmasını ve değerlendirilmesini sağlar
(8-11)
Ergonomiciler fiziksel, bilişsel, sosyal, örgütsel, çevresel ve geçerli diğer etmenleri tümelci
bir yaklaşımla ele alır.
Günümüzde ergonomiciler uzay ve havacılık, kaza analizi, bilgisayar program ve donanım
geliştirmesi, iletişim teknolojisi, eğitim teknolojisi, adli psikoloji, resmi araştırma kuruluşları
ve laboratuarları, grafik ve iletişim araçlarının tasarımı, sağlık ve tıbbi teknoloji tasarımı,
sistem yönetimi, üniversiteler, kullanım elverişliliği araştırmaları, sanal uygulamalar, işyeri
tasarımı vb gibi alanlarda çalışmaktadır.
Ergonomiciler sıklıkla belirli ekonomik sektörlerle veya uygulama alanlarıyla birlikte
çalışırken her uygulama alanı ergonominin devreye girmesini gerektiren yeni alanlar ortaya
çıkarır (2, 8-11) . Ergonominin yoğunlaştığı projeler bir çok disiplinin katkısını
gerektirmektedir. Dolayısıyla söz konusu disiplinlerin mensupları ergonomi konusunda
uzmanlaşabilirler (7)
-Fiziksel boyut ve biçim (antropometri ve biyomekanik)
-Fiziksel gereksinimler (fizyoloji ve biyoloji)
-Vücut ritimleri (kronobiyoloji)
-İnsan girdi karakteristikleri (fizyoloji, duyusal psikoloji, fizik)
-Bilgi ve karar (grafik tasarım, psikoloji, bilişim bilimleri)
-Çevresel tolerans (biyoloji, psikoloji, adli)
-Veri toplama, sağlama ve analizi (istatistik, iş yöntemleri, grafik tasarımı)
-Çalışma ve iş süreçleri (tasarım, mühendislik, yönetim, psikoloji)
-Kültür ve güdülenme (psikoloji, sosyoloji)
-Sistem tasarımı (sistem tasarım ilkeleri, afet çalışmaları) .
Chapanis tarafından yapılan tanıma göre insan faktörleri verimli, güvenli, rahat ve etkili bir
insan kullanımı sağlamak amacıyla araç, gereç, makine, sistem, iş, çalışma akışı ve düzeni ve
çevreler tasarımlamak amacıyla insan davranışı, yetenekleri, kısıtlılıkları ve diğer
karakteristikleri ile ilgili bilgileri araştırır ve uygular (4) .
Uluslararası Ergonomi Örgütü Haziran 2000 tarihinde yaptığı tanıma göre ergonomiyi ya da
“insan faktörlerini” insan ve sistemin diğer öğeleri arasındaki etkileşimlerin anlaşılması ile
ilgili bilimsel disiplin ve insan iyilik halini ve genel sistem performansını en uygun düzeyde
3
sürdürecek biçimde kuram, ilke ve yöntemleri uygulayan meslek olarak tanımlamaktadır (5,
12, 13)
Ergonomi çalışan insanları kişi, makine, işin talepleri ve çalışma yöntemleri arasındaki
karmaşık ilişkiyi anlamaya yönelik olarak inceleyen çalışma alanıdır. Bütün işler doğası ne
olursa olsun insan üzerinde mental ve fiziksel stres yapar. Bu stresler mantıklı sınırlar
içerisinde tutulduğunda, çalışma performansı tatminkar olur ve çalışanın sağlığı ve iyiliği
sürdürülebilir. Eğer stres aşırı ise, hata, kaza, travma ve/veya sağlıkta kötüleşme durumları
ortaya çıkar (2, 13, 14)
Ergonomi çalışma çevresindeki stresleri ve insanların bu streslerle uyumunu konu edinir.
Ergonominin amacı fabrika ve ofislerin, mobilyaların, donanımın, araç gerecin ve iş
taleplerinin insan boyutları, yetenekleri, beklentileri ile uyum içerisinde olmasını sağlamaktır
(14) Ergonomi enterdisipliner bir alandır. Temel bileşenleri anatomi, fizyoloji, psikoloji,
mühendislik ve tasarım ve yönetimdir (2)
Enterdisipliner bir alan olan ergonominin fiziksel ergonomi, bilişsel ergonomi ve örgütsel
ergonomi üç ana özelleşmesi vardır:
Ergonomi insanları en yüksek düzeyde üretken, doyumlu, ve güvenli hale getirmek üzere
ürün, donanım ve sistem tasarımı ile ilgili en iyi yöntemleri bulmaya çalışır.
Tarihsel olarak ABD de insan faktörleri, Avrupa‟da ergonomi olarak çıkmış, ayrıca
mühendislik psikolojisi, uygulamalı yada deneysel psikoloji gibi terimler de kullanılmıştır.
Psikoloji ve mühendislik tasarımını bir araya getirir. Psikoloji, mühendislik, bilgisayar bilimi,
biyomekanik, tıp ve diğer birçok disiplinin katkısını alan bir daldır. Çoğu kez birbirinden
farklı alanların arasında birleştirici ve bağlantı sağlayıcı bir öğe durumundadır.
1. Bilişsel ergonomi
(başlangıçta mühendislik psikolojisi olarak ta adlandırılmıştır): işin bilgi işleme
gereksinimleriyle ilgilenir. Başlıca uygulamaları hata olasılığını en azda tutarak insan
performansını artırmaya yönelik olarak kadran, kontrol ve bilgisayar programları
geliştirmektir (15-17) Bilişsel ergonomi insanlar ve sistemin diğer öğeleriyle etkileşimleri
açısından algılama, bellek, mantık yürütme ve motor cevap gibi mental süreçlerle
ilgilenmektedir. Başlıca konuları arasında mental iş yükü, karar verme, becerili performans,
insan bilgisayar etkileşimi, insan güvenilirliği, iş sistemi, bunları insan sistem tasarımıyla
ilişkili becerileri kazandırma gibi konuları kapsamaktadır) (8-11)
Bilişsel ergonominin mental süreçlerle (yani beynin yaptığı işle) ilişkili olduğu belirtildi. .
Algılama, bellek, mantık yürütme, motor cevap, gibi öğelerle insan ve sistemin diğer
öğelerinin etkileşimi açısından ilgilenir. Mental iş yükünün bileşenleri arasında karar verme,
beceri ile ilişkili performans, insan bilgisayar etkileşimi, insanın karar güvenilirliği, iş stresi
ve eğitimini insan sistem tasarımı ile bağlantılı olarak inceler.
Klasik ergonomi kitapları bunu açıklayabilmek için hava trafik kontrolünü verirler. Trafik
kontrolörü çalışma istasyonunda bir yada birkaç ekran, telefon ve radyo ile bağlantılı çalışır.
Bunların hepsi trafik kontrolörüne anlaması, yorumlaması, olabilecek sorunları kestirmesi,
karar vermesi ve verdiği kararı iletmesi gereken süreçle ilgili bilgiyi sağlar. Bilişsel
ergonomiciler bu süreci değerlendirerek çalışma istasyonu. , tüm sistem, eğitim ve çalışma
istasyonunun bulunduğu çevreyi söz konusu sürecin düzgün ve güvenli olmasını sağlayacak
biçimde düzenlenmesine çalışır. Bu nedenle ışığın ekranda parlamamasını sağlayacak şekilde
aydınlatmayı sağlar. Temel amaç kontrolörün ekranı düzgün olarak görmesidir. Yine
kontrolörün en az hata yapacağı çalışma süresinin ne olduğunu belirlemeye çalışır. Mümkün
olduğu kadar otomasyonu artırarak kontrolörün dikkatini problemli uçak üzerinde
yoğunlaştırmasına olanak verir. Böylece problemsiz uçağa dikkatini ayırması gerekmez (7)
4
2. Fiziksel ergonomi:
fiziksel etkinlikleriyle ilişkili olarak insanların anatomik,. antropometrik, fizyolojik ve
biyomekanik karakteristikleriyle ilgilenmektedir. Dolayısıyla çalışma sırasındaki duruş
özellikleri, işlenecek materyalle ilgili işlemler, yinelenen hareketler, işle ilgili kas iskelet
sistemleri, güvenlik ve sağlık temel konularını oluşturmaktadır (8-11)
Fiziksel ergonomi çevremizde performansımızı etkileyebilecek fizik etmenleri konu edinir.
Fiziksel terimi fizikçilerin kullandığı anlamda ısı, ışık, gürültü, toz kimyasallar vb dir.
Kişilerin rahat çalıştıkları bir termal konfor sınırı vardır. Ancak ağır iş yaptıklarında daha
soğuk bir ortamı yeğlerler. Fiziksel ergonomi bu etmenlerin insan üzerindeki özellikle zararlı
etkilerine ağırlık verir. Böylece insanların kendilerine zarar vermeyecek hatta ondan
hoşlanacak ve mutlu olacakları bir fizik ortada bulunmaları için çalışır (30)
Fiziksel ergonomi açısından antropometri vücut boyutlarının ölçülmesi ve nitelendirilmesiyle
ilgilenir. Antropometrik veriler elbise, mobilya, makine, araç gereç ve çalışma istasyonlarının
tasarımcılarına önemli ipuçları verir (18-20) . İş fizyolojisi: dolaşım, solunum ve iskelet
sisteminin işin metabolizmadan sağlanacak enerji gereksinimlerine verdiği cevapları konu
edinir. Bu disiplin iş talebi ve işçinin kapasitesinin uyumsuzluğuyla ilgili verilerden yola
çıkarak yerel veya genel vücut yorgunluğunu önlemeyi hedefler (21) . Biyomekanik,
özellikle doku mekanik streslerine yanıt olarak insan dokusunun mekanik özellikleri ile
ilgilenir (22) Bazı mekanik stresler belirgin travmalara yol açar. Birçok durumda makine
koruyucuları ve kişisel koruyucu donanım gibi mühendislik teknikleriyle önlenebilir (23)
Kimi travmalar ise daha sinsidir ve birikimsel zedelenmelere ve hastalıklara yol açabilir. Bu
stresler vibrasyonda olduğu gibi dışsal, tendon gerilmelerinde olduğu gibi içsel olabilir.
Tavukların kesildikten sonra parçalanması işinde çalışan işçilerde görülen el ve parmaklardaki
uyuma ve karıncalanma, sebze hasadındaki hatalı duruş özellikleri nedeniyle çiftçilerde
görülen bel ağrıları, hastayı yataktan tekerlekli sandalyeye oturtma uygulamasına bağlı olarak
hemşirelerde görülen bel ağrıları vb örnek verilebilir.
Bu uygulamaların sonuçları kaza değildir (kaza öncede tahmin edilmeyen, beklenmeyen,
aniden ortaya çıkan, mala zarar veren, yaralanmaya veya ölüme yol açan olaydır (14, 23)
3. Örgütsel ergonomi:
Örgütsel yapıları, politika ve süreçleri dahil olmak üzere sosyoteknik sistemlerin en uygun
duruma getirilmesiyle ilgilenir. Konuları arasında iletişim, ekip kaynak yönetimi, iş tasarımı
çalışma saatlerinin belirlenmesi, ekip çalışması, katılımcı tasarım, toplum ergonomisi, uyumlu
çalışma, işbirliği içinde çalışma, yeni iş paradigmaları, örgütsel kültürü, sanal örgütler, tele iş,
ve kalite yönetimi sayılabilir. Örgütsel ergonomi insanları ve işi en iyi etkiyi sağlayacak
biçimde örgütlemeye çalışır. Sözgelimi hava trafik kontrolörleri örneği ele alınacak olursa
özellikle yoğun tatil dönemlerinde vardiya çalışmasının işlevi azaltmayacak biçimde
düzenlenmesi örgütsel ergonominin işidir (2, 8-11)
İnsan, makine, iş gereksinimi, ve çalışma yöntemleri arasındaki karmaşık ilişkiyi konu edinen
ergonomi bilimi birçok bilimin sağladığı verilerden yararlanmak zorundadır.
İşin niteliği ne olursa olsun iş insan üzerinde değişik derecelerde stres yani zorlanma
nedenidir. Ergonomiciler çalışma ve yaşama ortamındaki stresi ve insanın bu stresle baş
edebilme çabalarını ya da uyumunu sağlayacak önlemleri araştırır. Kısacası hayatın insan
üzerindeki zorlayıcı ve olumsuz etkilerinin ortadan kaldırılması ya da sınırlandırılmasına
yönelik bütün çabalar ergonomi alanına girer.
Temel ergonomi özelleşmelerinin hedefleri şunlardır:
1. Fiziksel yönetim
2. Beceri yönetimi
5
3. Risk yönetimi
4. Zaman yönetimi
Psikososyal çevrede:
1. Sosyal
2. Kültürel
3. Yaşama biçimi
Fiziksel çevrede:
1. Fiziksel etkenler
2. Kimyasal etkenler
3. Biyolojik etkenler
Teknoloji alanında:
1. Ürün tasarımı (antropometrik, biyomekanik)
2. Bilgisayar donanım etkileşim yüzeyi tasarımı
3. Bilgisayar program etkileşim yüzeyi tasarımı
Ergonomi bütün bunları yaparken aşağıdaki etkenleri göz önüne alır:
1. Fiziksel faktörler: Çevre koşulları (eşyalar)
2. Biyolojik etmenler (vücut boyutları, vücut yetenekleri, fizyolojik süreçler)
3. Psikolojik etmenler (mental iş yükü, bilgi işleme, eğitim, güdülenme)
4. İş etmenleri (iş gereksinimleri (zaman, hız vb) , iş tasarımı
5. Örgütsel etmenler (örgüt tipi, örgüt iklimi, yönetim biçimleri)
Bu durumda “insan faktörleri” tanımına giren bileşenler şöyle sıralanabilir:
1. Bilişimsel araçların tasarımı
-İşlevlerin alt bileşenlerinin belirlenmesi
-İşlevlerin tanımlanması
-Kullanıcı bağlantı ve erişim (uzanma, ulaşma) tasarımı
-Kullanıcı rehberlerinin hazırlanması
2. Çevre
-Aydınlatma
-Gürültü
-Isıtma vb
3. Kullanıcı farklılıkları:
-Yaş
-Görme durumu
-Vücut boyutları ve biçimi
-Özel gereksinimler
4. İş uygulamaları
6
-Görev ve iş tasarımı
-Kullanım kapsamı
-Örgütsel yapı
-Politika ve uygulamalar
5. Değerlendirme
-Kullanıcı gereksinimleri
-Prototip geliştirme
-Standartlar/mevzuat
6. Bilişsel öğelerin dışında kalan somut nesnelerin tasarımı
-Çalışma istasyonu tasarımı
-Girdi/çıktı araçları
-Çalışma yeri tasarımı
-Sağlık ve güvenlik
7. Eğitim-beceri kazandırma
-Gerekli beceriler
-Deneyim
-Güdülenme
-Eğitim ve beceri kazandırma gereksinimi
Bütün bunları gerçekleştirilebilmesi için görevin yapılması, uygulanması, karar verme,
izleme, düzeleme ve süreç, bilgilendirme aşamaları gerçekleştirilmek zorundadır.
7
Şekil 2. Tasarım hataları, özellikle insan duruş özelliklerini göz önüne almayan tasarım yaklaşımları bel ağrısı başta olmak üzere önemli sağlık sorunlarına yol açar. Birinci şekilde hatalı çalışma alanı
nedeniyle duruş özelliğinin nasıl bozulduğuna dikkat ediniz. İkinci şekilde basit bir ergonomik
müdahalenin omurga ve duruş üzerindeki baskıyı büyük oranda azalttığı görülmektedir.
Ergonominin amaçları:
1. Yürütülen işin etkililiğini ve etkinliğini artırmak: Kişi ile makineler arasındaki temel fark
insanların hata yapmasıdır. Kişilerin hata nedenleri incelenecek olursa hatalar azaltılabilir. Bu
yolla kullanım rahatlığı ve performans güvenilirliği artar. Sistemin verim ve etkililiği
yükselir.
b. İşte istenir insan değerlerinin artırılması:güvenliği, teknoloji kullanım rahatlığını artırır,
operatörün yorgunluğunu azaltır, bireyin stresini artırır, kullanıcı doyumunu artırır, kişilerin
yaşama kalitesini yükseltici etki yapar.
Kişiler erkek, kadın, çocuk ya da yaşlı, üretici ya da tüketici, sakat ya da sağlam, oluşlarına
göre değişik özelliklere sahiptirler. Doğumlarından başlayarak çevre koşulları ve dış
dünyadaki birçok durum ve araçla etkileşim ve ilişki içerisine girerler. Ortamın aydınlanması,
ısısı, gürültüsü, çalışma ortamının boyutları, tasarımı, yerleşimi:kullanılan araç gereç ve
avadanlıkların özelliği, mobilyalar, dinlenme etkinliklerinde kullanılan araç ve gereçler,
günlük yaşamın birer parçası olan tüm araç gereç, makineler kişinin sürekli etkileşim
içerisinde bulunduğu ve onu çeşitli şekillerde etkileyen çevre unsurlarıdır. Ergonomi
tasarımda insanı merkez alan bir bilimdir (4, 24-27) .
Ergonomi kişilerin hayatının insana uygun hale getirilmesini (humanisation) amaçlar.
İnsanların yaşama kalitesini yükseltir. Yakın çevrenin sağlık koşullarına uygun hale
getirilmesi, bir takım tehlike olasılıklarının ortadan kaldırılması temel amaçtır. Çalışma
saatlerinin düzenlenmesi, fizyolojik özelliklere uygun çalışma düzeni, kullanılan araç ve
gerecin işe ve kullanan kişiye uyumunun sağlanması temel amaçtır. Birçok kaynakta
ergonomi teriminin iş ve işçi uyumu olarak dar anlamda alınmasına rağmen yaşamın
insansılaştırılması ya da insana uygun hale getirilmesi amacı esastır.
Yaşamın insansılaşması:
İnsanlar ilk çağlardan beri daha iyi ve daha kolay yaşayabilmek için, deneme yanılma
yöntemiyle de olsa ergonomi kurallarını uygulamaya çalışmışlardır. Ayakta yemek yiyen
insanın oturarak yemek yemeye başlaması, daha sonra yerde değil bir taşın üzerine oturması,
oturduğu taşı düzleştirmesi, yiyeceklerini bir başka taşın üzerine koyması, o taşın üzerini
düzleştirmesi, daha sonra doğal araç ve gereci taklit ederek amacına daha uygun günlük
eşyaların yapımını gerçekleştirmesi, kaldıraç olarak uzun bir kalas kullanması, cisimleri
yuvarlak ağaç gövdelerinden yararlanarak taşımaya başlaması ve tekerleği bulması bunlara
örnek olarak verilebilir. Yaşlandığında yürümesine yardımcı olması için eline bir ağaç dalı
almış ve bu giderek baston haline gelmiştir. Topraktan kap kaçak yapmıştır. Önceleri açıkta
yaktığı ateş için daha sonra bir ocak yapmış belki de mağaranın tavanındaki bir delikten çıkan
dumanın kendisini rahatsız etmediğini görmüştür. Daha sonra da o deliği kendisi açarak baca
yapmıştır.
İnsan yapısı gereği sürekli değişmek ve çevresini değiştirmek zorundadır. Ulaştığı hiç bir
gelişim dönemi insan için son aşama olamaz. Sürekli daha ileri ve daha uygun koşulları
yaratma çabası içerisindedir. Makineler, makine bataryaları olarak kabul edebileceğimiz
fabrikalar, yer altından madenlerin çıkartılması bütün bu amaçlarını gerçekleştirmek için
yapmak ve geliştirmek zorunda olduğu sistem ve uygulamaların temelidir. Çalışarak üretmek
zorundadır. Üretirken yaratılan ortam koşullarından olumsuz etkilendiğini de görmektedir. Bu
8
olumsuz etkileri de en aza indirmelidir. Kısacası insanlar ilk çağlardan beri dünyayı insana
uygun hale getirme çabası içerisindedir. Bunu yaparken kendisine daha rahat ve kaliteli bir
hayat sağlamak çabası içerisindedir. Bunun bedelini bazı olumsuz çevre etkileriyle de
ödemektedir. Çünkü kendisi hala yaşadığı çevrenin ve koşulların efendisi değil onun bir
bölümüdür.
Bu durumda ergonominin tanımında yer alan işin insana uygun hale getirilmesi çevrenin
kısacası hayatın insana uygun hale getirilmesi aşağıdaki öğeleri kapsamaktadır:
- Çalışma ortamının olumsuz fizik koşullarının etkisiz hale getirilmesi ya da bunu etkisiz hale
getirecek önlemlerin alınması.
- Çalışma sürecinin insanın bedensel ve mental yeteneklerine uygun hale getirilmesi.
- Araç gereç tasarımını kullanıma daha elverişli hale gelmelerini sağlayacak biçimde
geliştirmek.
- İş yeri ortamının ya da günlük yaşama ortamının kendisine en uygun, duruma getirme
- Çalışma koşullarını, saatlerini, biçimini insana en uygun hale getirme
- İş temposuna, çalışma saatlerine ve monotonluğa bağlı olarak oluşabilecek zorlanmaların
engellenmesi ya da en aza indirilmesi
- Gerek iş gerek ev ve gerekse diğer etkinlikler sırasında yaşama ve çalışma kalitesini
yükseltecek düzenek, ve düzeltmeleri yapmak
- Bütün bu etkinlikler sırasında güvenliğini ve sağlığını tehlikeye düşürecek tehlikeleri
ortadan kaldırabilecek önlemleri almak sayılabilir.
Bu durumda insan için tasarım, grup için tasarım, örgüt için tasarımdan söz edebiliriz:
İnsan için tasarım:
-Çalışma istasyonu tasarımı
-Bilgi, beceri ve eğitim gereksinimleri
-Çevre
-Görev tasarımı
-Görev desteği
-Sağlık ve güvenlik konuları
-Yaşlı işçiler vb.
Ekipler, çalışma grubu, çalışma postası için tasarım:
-İş tasarımı, kültürel konular
-Genel sistem ve durum modelleri
-Ekip çalışmasıyla ilgili örgütsel öngörüler
-Ekipler için teknik kaynaklar
-Ödüllendirme yapısı vb.
Örgütsel tasarım:
-Global çalışma, kurala bağlı süreçler, kültürel konular
-Sorumluluk, otorite ve katılım
-Yetenekleri geliştirme, örgütsel öğrenme, yaşam boyu bilgi yönetimi
9
-Destek zinciri etkinliği
-Gelişme ve yozlaşma vb.
J. Rassmussen 2000 yılında San Diego‟daki “IEA” Kongresinde şunları söylemektedir :
:”Son zamanlardaki büyük kazaların dikkatli bir değerlendirmesi, bunların hata ve yanılgıların
rastlantısal olarak bir araya gelmesi sonucu değil, örgütsel davranışın güvenli işletimin
sistemli biçimde güvenli işletimin sınırlarına kayması sonucu olduğunu görürüz. Büyük
kazalar, farklı örgütlerde ve aynı zamanda farklı noktalarda yerel olarak en iyi yapan birçok
karar vericinin kararlarının yan etkisidir”
Bu konu ergonomi açısından da giderek daha önemli hale gelmektedir. Bu nedenle ergonomi
alanında çalışanlar kaza ve afet sonrası analizlere giderek daha büyük oranda önem
vermektedirler.
Ergonomi ve çalışma yöntem ve koşullarına müdahale
İnsan yaşamının büyük bir bölümünün çalışmaya ayrılması, işin insan yaşamındaki önemi, iş
yeri koşullarının sağlıkla çok yakın ilişkisi, ergonomi ilkelerinin bu alanda yaygın
kullanımında etkin olmuştur. Bu nedenle kabaca yapılan bir ergonomi tanımından, ergonomi
konusunun sadece işyeri ile ilgili olduğu kanısına varılabilir. Ancak doğuştan başlayarak
bebeğin yattığı beşikten, evimizde oturduğumuz sandalyelere, masanın yüksekliğine, bıçak.
tornavida ve çatalın ya da makasın sapına ya da ağırlığına kadar birçok faktör ergonomi
biliminin konusudur. Ergonomi bu faktörleri insana en uygun biçimde belirlemeye çalışır (4-
6, 12-17)
Şekil 3. Vinç kabininde oturan operatörün görüş alanı kazaların önlenmesi ve risklerin en aza indirilmesi
için gerekli bir ergonomik müdahaledir. Üstteki şekildeki işçinin aşağıyı görebilmek için ne kadar
zorlandığına dikkat ediniz.
İşyeri tasarımında kassal yorgunluğu, değişik zedelenmeleri önleyebilmek için uygun tasarım
şarttır. İngiliz Ergonomisti John Hammond şöyle demektedir:”Günümüzde endüstride
kullanılan birçok makine çok iyi tasarlanmış ve hassas kontrol sistemlerine sahiptir. Ancak,
sıklıkla bunlar öylesine yerleştirilmiştir ki, makineyi kullanan kişi, hem kontrol alanını
görürken hem de etkin biçimde kullanabilmesi için zürafa gibi davranmalıdır”.
10
Ergonomi bilimi veri ve yöntemlerinden yararlanılarak çalışma koşullarının iyileştirilmesi,
amacın daha kolay ve etkin biçimde gerçekleştirilmesi, sağlık üzerindeki olumsuz etkilerin
önlenmesi ya da ortadan kaldırılması mümkün olabilmektedir. Bu konuda değişik örnekler
verilebilir.
Otomobil işçileri sendikası (UAW) makine montaj birimlerinde çalışmanın otomobil yan
yatar durumda olacak biçimde tasarımların düzeltilmesini istemiştir. Böylece bir çukurun
içerisinde elleri havada çalışma zorunluluğu ortadan kalkacaktır (Şekil 1-4) .
Şekil 4. Otomobil işçileri sendikası (UAW) işçilerin arabanın altındaki çukura girerek elleri yukarıda
gergin durumda çalışmalarını önlemek için arabaların yan yatırılarak onarılmasını sağlayacak
bir düzenek yapılmasını sağladı.
Statik çalışma kassal yorgunluğun en yüksek olduğu çalışma biçimlerinden birisidir. Bu
nedenle kasların dinamik etkinlikte çalıştığı bir çalışma biçimi yeğlenmektedir. Kimi zaman
dinamik ve statik çalışmanın bir arada olduğu durumlar olabilir. Çalışanların el araçlarını
bileklerini bükmeden, vibrasyon etkisinde kalmadan yapmaları sağlanmalıdır (Şekil 1-5) .
11
Şekil 5: Hem statik hem de dinamik çalışmanın bir arada bulunduğu bir örnek. İşçinin statik gerilimi
ortadan kaldırabilmesi için tahtayı bir mengeneye sıkıştırması gerekmektedir.
Şekil1 6: Eğilerek alma ve yükseğe kaldırma da önemli bedensel sorunlara yol açabilecek bir
uygulamadır. Bu sorunların çözümü için ürünün alındığı seviyenin yükseltilmesi önemli
katkılar sağlamaktadır (28)
Teknolojik ilerlemeye bağlı olarak ergonomiye yönelik ilgi giderek artmıştır. Sıklıkla maliyeti
yüksek ve karmaşık sistemler başlangıçta insan faktörlerini göz önüne almadığında telafisi
imkansız sorunlar yaratabilmektedir (5-6, 12-17) .
Teknoloji tasarımı özellikle aşağıdaki konularda yoğunlaşmıştır:
1. Güdülenme
-Sorumluluk ve görev
-Otorite
2. Yönetim odası (pilot kabini vb dahil)
-Yönetim kabini otomasyonu-işlevsel alt bileşenlerin dağıtılması
12
-Kadran ve kontrol panelleri
-Süreç ve uygulamalar
-Hatalar ve müdahaleler
3. Giyecekler, korunma ve sürdürme:
-Mikroiklimler, fizyoloji ve psikoloji
-Yararlanılabilme ve etkililik için tasarım
-Performans etkileri
4. Algısal performans ve karar verme
-Duyuların algılanması-eylem karakteristikleri
-Performansı biçimlendiren etmenler
-Beceri kazanma ve yitirme
-Durumun farkına varma ve içsel realite modelleri
-Stres, yorgunluk ve iş yükü
-Vurgulanmış realite
-Kişiler arası ilişkiler
5. Teknikler
-Gereksinimlerin tanımı
-Tasarım desteği
-Taklit desteği
-Değerlendirme
-Kalite güvencesi
13
Şekil 7: Ergonomistler insanı etkinliğini azaltacak kapalı bir sistem ve etmenler halkası içerisinde
değerlendirirler (29)
Genel amaçlar için insanların herhangi bir işi yapmalarını sağlayan sistemlerin tasarımı olarak
tanımlanması elverişli olabilir (1) . Bu özellikle insan makine ilişkilerinin tanımlanması
açısından oldukça yararlı olmasına karşın “ergonomi” yaklaşımını sadece işyeri sınırları
içerisinde bırakması tehlikesi vardır. Kuşkusuz tüm sistemler bir insan bileşeni ve yerel
çevreye gömülü durumda bir makine bileşeninden oluşmaktadır (24) . Ama bu makinenin
insanın kullandığı her türlü aracı kapsayacak anlamda algılanması gerekir. Makinenin
çevreyle birlikte ele alınması tüm insana özgü çevreyi kapsar. Çevre dışımızdaki her şeydir.
Bu durumda insan Makine ve makinenin içinde gömülü durumda olduğu çevre ilişkisi
arasından en basit altı etkileşim bileşeni vardır (1) . insan makineye baskın, insan çevreye
baskın, makine insana baskın, makine çevreye baskın, çevre insana baskın, çevre makineye
baskın olabilir (1) . Dikkat ederse bu altı etkileşim türünün dördünde insan vardır.
Kolayca anlaşılabileceği üzere bir şey üretmek üzere insan ve makinenin birlikte çalışması
gereken her sistemde bu süreçte yer alan kişilerin niteliklerini bilmeli bu bilgiyi tasarıma
uygulayabilmeliyiz. Kişinin işini yapması hem fiziksel tasarımı ve hem iş kapsamını
etkilemektedir.
14
İş açısından bakıldığında ergonomi iş sistemlerinin tasarımı ile güvenli ve etkili bir çalışma
için gerekli insan gereksinimlerini karşılamayı amaçlar.
Bir ergonomik programın yapısı:
Şekil 1-8 de ergonomi programlarının genel bileşenleri görülmektedir (18) Şekilden
görüleceği üzere sağlık taramasını iş riski faktörü taraması izlemekte bu yolla yüksek riskli
işler belirlendikten sonra iş analizi ve müdahaleleri yapılmaktadır.
Şekil 8: Ergonomi programlarının genel bileşenleri (18)
Bütün amaç iş uygulaması sırasında yüksek risk taşıyan iş alt bileşenlerinin belirlenmesidir.
Burada iş sağlığı muayeneleri, taramalar ve doğrudan değerlendirmeler, kısacası eldeki tüm
veriler ve sağlık değerlendirmelerinden yararlanılabilir. Risk faktör taramalarında çalışanlarla
toplantılar yapılabilir, denetim listeleri kullanılabilir. Daha sonra yüksek riskli işin ayrıntılı
değerlendirmesi ve risk faktörlerinin belirlenerek önceliklerin ortaya konması amaçlanır.
Daha sonra söz konusu risk faktörlerinin değiştirilmesine yönelik mühendislik uygulamaları
ve yönetimsel çözümler ortaya konur. İki haftalık ya da iki aylık pilot uygulama müdahalenin
etkili olup olmadığını, ortaya yeni risklerin çıkıp çıkmadığını, verimin etkilenip
etkilenmediğini belirlemeyi sağlar.
15
Şekil 9. Süreç bilgisinin yakalanmasıyla ilgili uygulamalar bütünü (Murray Sinclair, The Ergonomics
Soociety, UK, 2001)
Şekil 10 da süreç bilgisini sağlamaya yönelik uygulamalar bütünü şematik olarak
gösterilmiştir.
Bu durumda ergonomik açıdan işletmecinin sürece katkı yapabilmesi için birçok aracı sistemli
olarak uygulamaya sokmuş olması gerekir.
16
Şekil 10. Ergonomide kendine yardım süreci (Murray Sinclair, The ergonomics Society, 2001)
1988 de yayınlanan bir OECD raporunda “birçok işçi becerisinin yarı ömrü „nün 3, 5 yıl
olduğu belirtilmektedir. EUDGS, te l998 yılında “önümüzdeki on yıl içerisinde teknolojinin
%80 oranında değişeceği” belirtilmekteydi. Bu süreç şimdi daha da hızlanmıştır. Bu nedenle
ergonomi tanımı giderek çok daha geniş işlevsel tanımlar kazanmakta, ergonomiye katkı
yapması gereken disiplinlerin sayısı daha da artmaktadır.
Ergonomik koruyucu önlemlerin maliyet-etkililik oranı:
Kas iskelet sistemi hastalıklarının, çalışanların başka işle görevlendirilmesi ve eğitimi, verim
düşmesi, kalite azalması gibi dolaylı etkiler tıbbi, sakatlıkla ilgili ve rehabilitasyon
harcamalarının aşağı yukarı 3-4 katıdır. Çalışma istasyonu tasarımı ve süreçteki düzelmeler
söz konusu harcamaların bir yıldan daha az sürede geri dönmesini sağlamaktadır. İşin yeniden
tasarımı genellikle klasik kas iskelet sistemi hastalıklarının (tendinit ve karpal tünel
sendromu gibi) azaltılması üzerinde yoğunlaşırken, ikincil olarak travmaların azaltılması
yönünde de etki yapmaktadır (incinme, kırık ve burkulma gibi) (18-20, 30-31) .
İş ve toplum güvenliği açısından ergonominin önemi giderek daha büyük oranda
anlaşılmaktadır. Bu nedenle her iş kazasında ergonomik etersizliğe bağlı etmenler
araştırılmalıdır (32) .